Europa doświadcza znacznej utraty różnorodności biologicznej, nawet na całkowicie dzikich obszarach. Każdego dnia na świecie znika aż 150 różnych gatunków, a ich rola w ekosystemach pozostaje niezastąpiona. Idea odtworzenia dzikiej przyrody ( ang. rewilding ) ma na celu przywrócenie utraconych gatunków i ich funkcji degradującym ekosystemom, stymulując w ten sposób i zapewniając przestrzeń dla naturalnych procesów regeneracji.

Odtworzenie dzikiej przyrody poprzez procesy naturalne to postępowe   do ochrony środowiska. Obserwując i dostosowując się do naturalnych rytmów, przyroda ma okazję sama zadbać o siebie, a tworząc korzystniejsze warunki dla naturalnych procesów, przyroda kształtuje krajobraz, odtwarza zniszczone ekosystemy, zubożone gleby. W ten sposób powstają zróżnicowane biologicznie siedliska, znajdują w nich schronienie bardziej zróżnicowane zwierzęta i rośliny oraz powstaje bogate przyrodniczo środowisko.

W dobie obecnej pojęcie ochrony środowiska rozszerza się nie tylko na ochronę przyrody, ale także na jej odtworzenie. Trwałe, funkcjonujące i wzajemnie powiązane ekosystemy czynią nasze środowisko bardziej odpornym na skutki zmian klimatycznych – lepiej zapewniają czyste powietrze i wodę, chronią przed powodziami, usuwają z atmosfery i kumulują CO2, zapewniają miejsce odpoczynku i satysfakcji estetycznej.

Jednym z najskuteczniejszych procesów odtworzenia dzikiej przyrody jest ekstensywny wypas bydła. Duże zwierzęta roślinożerne odgrywają kluczową rolę w istnieniu otwartych, bezdrzewnych ekosystemów lądowych. Wiele gatunków, które nie mogą istnieć gdzie indziej, przez tysiące lat przystosowywało się do życia w otwartych siedliskach łąk i mokradeł. Roślinożercy podczas wypasu wywierają wpływ na strukturę roślinności, tworzą osłonę roślinności zielnej o różnej wysokości, zapobiegają nadmiernej dominacji wysokich drzew i krzewów, przenoszą nasiona roślin, zwiększając w ten sposób różnorodność gatunkową, tworzą korzystne środowisko dla owadów, a ich liczność zwiększa liczbę ptaków. Wypasane zwierzęta domowe zastępują duże stada dzikich zwierząt roślinożernych, które prawie wyginęły w Europie, i „utrzymują” naturalne łąki i tereny podmokłe. Tak, przy pomocy człowieka i bydła tworzy się utracona równowaga.

Dzika przyroda została zniszczona na terenie dawnego torfowiska pod Wilnem

„Mało kto wie, że w kompleksie mokradeł w Białej Wace, zupełnie niedaleko od Wilna, siedemdziesiąt lat temu wydobywano torf, który był wykorzystywany do ogrzewania Wilna, i zniszczono całą żywą przyrodę. Po wydobyciu dużej warstwy torfu zakład przerwał działalność, torfowisko zostało zaniedbane, a na jego części pojawiły się stawy rybne” – mówi Gabija Tamulaitytė, ekspert ds. ochrony środowiska Bałtyckiego Forum Środowiska.

Choć obszar ten uzyskał status ważnego obszaru ochrony siedlisk i ptaków ze względu na występowanie rzadkich gatunków ptaków i płazów, a jezioro Papis uznano za rezerwat ornitologiczny, jednak skutki wydobycia torfu wciąż są wyraźnie odczuwalne. „Wspólnie z naszymi partnerami na Litwie i Łotwie realizujemy projekt „Odtworzenie mokradeł na Litwie i Łotwie przy zastosowaniu zintegrowanych metod odtworzenia i utrzymania siedlisk” (LIFE MarshMeadows), podczas którego reżim hydrologiczny, siedliska i korzyści społeczno-gospodarcze zostaną przywrócone na mokradłach w Białej Wace. W tym celu zastosujemy różne środki, w tym wypas bydła na tym terenie przez cały rok” – mówi G. Tamulaitytė, przedstawicielka Bałtyckiego Forum Środowiskowego. Krowy odgrywają w tym projekcie niezwykle ważną rolę, gdyż jako jedyne są w stanie dotrzeć nawet do podmokłych, trudno dostępnych miejsc terenu i wykonać w nich prace związane z zagospodarowaniem terenu – usuwać niepożądaną roślinność, rosnące krzaki i trzciny. Długoterminowy, ekstensywny i odpowiednio zarządzany wypas może stanowić klucz do skutecznego odtworzenia i konserwacji ekosystemu.

W całej Europie coraz większą wagę przywiązuje się do kluczowego znaczenia ekstensywnego wypasu zwierząt gospodarskich. Chociaż na niektórych obszarach wypas jest często uważany za przestarzałą praktykę rolniczą, duże zwierzęta roślinożerne mają kluczowe znaczenie dla funkcjonowania biologicznej różnorodności ekosystemu. Jako przeżuwacze mogą trawić twarde błony komórkowe celulozy i niektóre lekko toksyczne rośliny. Skracając długie trawy, bydło stwarza również korzystne środowisko dla innych gatunków.

Ekstensywny wypas bydła sprawia, że pola są pełne kwiatów, ziół, ptaków i owadów. W ciepłej porze roku zwierzęta skupiają się na najsmaczniejszych i najbardziej pożywnych roślinach i trawach, zapewniając w ten sposób więcej światła i przestrzeni dla wielu innych rodzajów roślin do wzrostu i kwitnienia. W trudniejszych okresach (zima lub susza) zjadają martwe trawy wraz z gałązkami i innymi materiałami drzewiastymi.

Plany turystyki przyrodniczej na mokradłach w Białej Wace

Odtworzenie dzikiej przyrody łączy ekologię z gospodarką, w której dzika przyroda działa jako sojusznik w rozwiązywaniu współczesnych problemów społecznych, a także pobudzaniu lokalnej gospodarki. „Pomaga to ożywić zarówno społeczności wiejskie, jak i miejskie – ekscytacja dziką przyrodą przywraca połączenie z żywą planetą, rozwija poczucie człowieczeństwa i dumę w regionach i dużych miastach” – G. Tamulaitytė wymienia korzyści płynące z odtworzenia dzikiej przyrody. Inspirującym przykładem jest były teren kopalni węgla kamiennego w północnej Francji, gdzie czarne góry wznoszące się nad płaskim krajobrazem są obecnie atrakcją zielonej turystyki. W miejscowości, która niegdyś zaopatrywała połowę kraju w węgiel, a obecnie znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO, znajdują się szlaki turystyczne, winnica i stok narciarski.

W ramach ww. projektu kompleks mokradeł w Białej Wace zostanie także przystosowany do turystyki przyrodniczej – trwa przygotowywanie ścieżek spacerowych, organizacja wydarzeń przyrodniczo-obserwacyjnych, zachęcanie do wymiany dobrych praktyk. Regeneracja byłego torfowiska, zniszczonego mokradła, odbywa się w sposób naturalny, ale może potrwać stulecia, a nawet tysiąclecia, a w kontekście zmian klimatycznych może w ogóle nie nastąpić. W związku z tym mamy na celu pokazanie, że można pomóc takim mokradłom, przyspieszając procesy ich odtworzenia z zastosowaniem metod odtwarzania ekosystemów.

Przyroda jest w stanie sama o siebie zadbać, ale musimy stworzyć warunki, aby naturalne procesy kształtowały nasz krajobraz i ekosystemy. Samoregulujące się krajobrazy są jeszcze bardziej zrównoważone w dłuższej perspektywie. Odtworzenie dzikiej przyrody może prowadzić do spontanicznego powrotu wielu gatunków dzikich zwierząt – jeśli utworzymy i ochronimy obszary, na których może nastąpić regeneracja, na dłuższą metę skorzystają na tym zarówno ludzie, jak i dzika przyroda.