Jesteśmy pozarządową organizacją środowiskową, wierzącą, że musimy chronić naszą planetę nie przed ludźmi, lecz wspólnie z nimi.
Rolnictwo w podmokłych obszarach
MOKRADŁA TO CENNY ZASÓB, KTÓRY NALEŻY CHRONIĆ
Mokradła wyróżniają się sezonową lub ciągłą obecnością wody na powierzchni lub w strefie korzeniowej. Często mają wyjątkowe warunki glebowe, roślinność przystosowaną do warunków wilgotnych (hydrofity) i odwrotnie, nie ma roślinności nietolerującej nadmiaru wody.
Szacuje się, że mokradła zajmują na całym świecie około 1,5 miliarda hektarów. Tymczasem na Litwie mokradła zajmują około 26,74% powierzchni kraju (około 1,7 mln ha).
Osuszanie mokradeł i ich zanik może mieć negatywne skutki dla życia ludzi, dlatego też w 1971 roku w mieście Ramsar w Iranie podpisano szczególnie ważny dokument – Konwencję Ramsarską, której głównym celem jest zapewnienie „mądrego użytkowania mokradeł” jako zasobu naturalnie należącego do wszystkich, zarówno lokalnie, jak i globalnie. I tutaj duża część odpowiedzialności i główna rola spoczywają na rolnikach, którzy są właścicielami znacznej części tych siedlisk.
Melioracja terenów podmokłych (np. terenów zalewanych, torfowisk, podmokłych zagłębień) do celów rolniczych kojarzona jest głównie z odwadnianiem i ulepszaniem gleby, a działania te w wielu przypadkach całkowicie zniszczyły ich ekologiczny charakter i związane z nim funkcje ekosystemu. Jednakże na dużych powierzchniach bagien można prowadzić działalność rolniczą o niskiej intensywności. Pomaga to zachować różnorodność biologiczną i inne usługi ekosystemowe.
Udowodniono, że wiele tradycyjnych systemów rolniczych tworzy bardzo zróżnicowane krajobrazy o dużej gęstości gatunków w środowiskach stworzonych przez człowieka. Przykładem są wilgotne łąki i trawiaste bagna Europy, które przed wprowadzeniem sztucznych nawozów i odwadniania wykorzystywano jako pastwiska i siano. Łąki te zajmowały niegdyś duże powierzchnie i charakteryzowały się bardzo różnorodną roślinnością, liczącą do 30 gatunków na metr kwadratowy.
ROLNICTWO NA MOKRADŁACH – KORZYŚCI DLA ROLNIKA I PRZYRODY
Mokradła dostarczają różnorodne usługi ekosystemowe, które mogą przynieść korzyści rolnictwu.
Mokradła pomagają w utrzymaniu cyklu substancji odżywczych i żyznej gleby. Pełni funkcję naturalnego filtra do oczyszczania wody.
Bagna zatrzymują duże ilości wody, dlatego podczas upałów i suszy schładzają okoliczne tereny i oddają nagromadzoną wodę, ograniczając erozję.
Działają jak naturalne gąbki – gromadzą wodę w przypadku jej nadmiaru, dzięki czemu pomagają chronićokoliczne tereny przed nagłymi powodziami.
Rolnicy mogą czerpać bezpośrednie korzyści z wykorzystania terenów podmokłych do wypasu zwierząt gospodarskich, przygotowywania pasz, produkcji biopaliw, akwakultury, paludikultury (rolnictwo bagienne) itp.
JAK PROWADZIĆ ROLNICTWO NA MOKRADŁACH
Charakterystyka rolnictwa na terenach podmokłych zależy w dużym stopniu od terenu, gruntu, wahań poziomu wody, składu roślinnego oraz żyjących tam zwierząt i roślin. Dlatego przed rozpoczęciem uprawy na mokradłach warto zastanowić się, jakie praktyki zastosować, aby korzyści były nie tylko dla rolnika, ale także dla środowiska. W kwestiach ochrony wartości przyrodniczych rolnicy mogą także konsultować się ze specjalistami dyrekcji obszarów chronionych lub innymi przyrodnikami.
O rolnictwie na wilgotnych łąkach przeczytasz w publikacji „Rolnictwo na wilgotnych łąkach i bagnach nizinnych”. Znajdziesz tu informacje na temat usług ekosystemowych, rolnictwa na terenach Natura 2000, rolnictwa oszczędzające różnorodność biologiczną na terenach zamieszkiwanych przez wodniczkę, koszenia na terenach podmokłych, usuwania krzewów i trzciny, wsparcia państwa, możliwościach wykorzystania biomasy z późnego koszenia, rolnictwa wielofunkcyjnego, turystyki itp. (W języku litewskim)
O rolnictwie w Delcie Niemna, które ma głębokie tradycje, przeczytasz w publikacji „Oczami przyrodnika Delty Niemna”. Tutaj poznasz wartości przyrodnicze, tradycje rolnicze, rolnictwo przyjazne środowisku itp. (W języku litewskim)
REGULACJA POZIOMU WODY
Poziom wody jest jednym z najważniejszych czynników determinujących strategię uprawy na wilgotnych łąkach i bagnach nizinnych. Istotą regulacji poziomu wody jest połączenie potrzeb rolników i chronionych wartości przyrodniczych.
Poziom wody określa, jakie rośliny rosną na danym obszarze. Również może zadecydować o żyzności gruntu, strukturze roślinności i gleby, co z kolei determinuje różnorodność owadów, a ta – różnorodność ptaków i innych zwierząt zależnych od nich na mokradłach. Te i inne czynniki określają, dla jakich gatunków będą odpowiednie te lub owe siedliska. Na terenach zalewanych poziom wody reguluje się różnymi metodami: za pomocą polderów, kanałów melioracyjnych, tam, odtworzenie koryt rzecznych itp. Nie ma jednej właściwej metody, dlatego w każdym przypadku należy skonsultować się ze specjalistami, biorąc pod uwagę właściwości terenu.
WYPASANIE
Wypas bydła i koni jest ważny, ponieważ przy braku dużych zwierząt roślinożernych w przyrodzie na Litwie nieużywane łąki w końcu porastają krzakami, wysoką roślinnością, a ostatecznie zamieniają się w las. Wskutek tego znika różnorodność biologiczna. Wypasając bydło, można osiągnąć doskonałe wyniki przyrodnicze nie tylko na poszczególnych łąkach, ale także w całym krajobrazie, odtwarzając duże obszary poprzez tworzenie terenów z roślinnością różnych typów i o różnej wysokości.
Wypas zapobiega sukcesji drzewiastych krzewów i drzew oraz kontroluje inwazyjne gatunki obce. Jednakże pogorszenie siedlisk może wynikać z nadmiernego lub niedostatecznego wypasu lub z niewłaściwych gatunków zwierząt gospodarskich i reżimu wypasu. Podczas wypasu należy wziąć pod uwagę następujące aspekty.
Rodzaje zwierząt gospodarskich, rasy i kombinacje pastwisk
Różne gatunki zwierząt gospodarskich pasą się w różny sposób, co wpływa na ich przydatność do poszczególnych siedlisk. Bydło pasie się nieselektywnie i może wypierać liczne gatunki traw. Owce lepiej nadają się do siedlisk wrażliwych na substancje odżywcze i obszarów podatnych na erozję, gdzie warunki są bardziej suche, a produktywność łąk jest niższa. Konie i kucyki są używane rzadziej i zwykle razem z owcami lub bydłem. Mieszane stada kóz i owiec przynoszą korzyści niektórym typom siedlisk, zwłaszcza tam, gdzie utworzyły się zarośla. Jednakże kóz nie należy wykorzystywać bez pasterza na wrażliwych obszarach siedliskowych. Podczas wypasu na terenach podmokłych należy wziąć pod uwagę nie tylko specyfikę wypasu, ale także wiele innych aspektów – dobrostan zwierząt, przystosowanie się do istniejących warunków, potrzebę opieki i żywności, aspekty gospodarczo-społeczne.
Normy i intensywność utrzymywania zwierząt
Prawie wszystkie główne zalecenia dotyczące gospodarki siedliskami półnaturalnymi wymagają ekstensywnego wypasu i niskiej lub umiarkowanej gęstości zwierząt. Jest to ważne, aby zapobiec nadmiernemu wypasowi łąk, co może mieć długoterminowy negatywny wpływ na siedliska. Przy planowaniu sezonu wypasowego istotna jest nie tylko intensywność wypasu, obliczając całkowitą liczbę zwierząt na całą zadeklarowaną powierzchnię pastwiska, ale także zagęszczenie zwierząt w wybiegu, w którym zwierzęta są trzymane w określonym momencie, oraz czas trwania wypasu. Im dłużej trwa wypas na tym samym obszarze, tym mniejsza powinna być intensywność, natomiast krótki wypas może prowadzić do większej intensywności.
Sezonowość i czas, wypas rotacyjny (porcyjny)
Chociaż ustalone wzorce sezonowego wypasu wynikają z wieloletnich warunków klimatycznych, poziomy zarządzania należy dostosowywać z roku na rok, ponieważ wiele siedlisk półnaturalnych doświadcza dużych rocznych wahań produktywności ze względu na zmianę klimatu. Ogólnie rzecz biorąc, preferuje się wypas rotacyjny w stosunku do wypasu ciągłego, ponieważ jest to najlepszy sposób na utworzenie mozaikowego siedliska i uniknięcie nadmiernych zniszczeń w wyniku deptania i nawożenia odchodami poszczególnych obszarów. Jest to jednak metoda kosztowna i pracochłonna (wymaga wypasania zwierząt lub ogrodzenia), co może ograniczać jej praktyczne zastosowanie. Należy znaleźć równowagę pomiędzy długim okresem o stosunkowo niskiej intensywności wypasu a krótszym, bardziej intensywnym systemem wypasu.
Więcej na temat wypasu znajdziesz w publikacji „Wypas – narzędzie do konserwacji terenu”. Tutaj znajdziesz informacje na temat otwartego krajobrazu i pastwisk, dlaczego przyroda potrzebuje wypasu, intensywności wypasu, modelu wypasu i selekcji zwierząt gospodarskich. (W języku litewskim)
KOSZENIE
Wiele obszarów podmokłych lub półpodmokłych można kosić w celu uzyskania siana i pasz, które można przechowywać do karmienia bydła zimą. Jeśli jednak czas koszenia jest ograniczony przez ptaki lęgowe lub rośliny chronione, skoszona masa może nie nadawać się na paszę. Trawę późnokoszoną można wykorzystać na ściółkę lub do produkcji biopaliw (siana granulowanego).
Koszenie jest nieselektywne i dlatego sprzyja wzrostowi traw i traw karłowatych, jednocześnie redukując wysokie trawy i zapobiegając wrastaniu roślin drzewiastych. Usunięcie skoszonej trawy z pola utrzymuje przez dłuższy czas niski poziom substancji odżywczych odpowiedni dla siedlisk mokradeł i łąk o dużej różnorodności roślin i wysokiej wartości ochronnej zarówno względem roślin, jak i związanych z nimi zbiorowisk bezkręgowców.
W przypadku niekoszenia nagromadzona przez kilka lat masa namoczonych roślin pokrywa powierzchnię gleby gęstą warstwą, nie przepuszcza światła, a opadłe nasiona nie mogą kiełkować. Warunki takie nie sprzyjają także rozmnażaniu się owadów i innych bezkręgowców. Ze względu na pogorszenie bazy pokarmowej oraz gęstą warstwę zgromadzonej biomasy ptaki opuszczają tereny niekoszone.
Podczas koszenia terenów wartościowych pod względem przyrodniczym ważne są następujące aspekty.
Terminy koszenia
Siedliska przyrodnicze należy kosić po wykluciu się ptaków i zapuszczeniu nasion przez rośliny. Większość ptaków bagiennych wykluwa młode do 15 lipca. Wszystkie terminy są jednak warunkowe i mogą zmieniać się z roku na rok w zależności od warunków pogodowych i wilgotności. Najkorzystniejszy termin koszenia można wybrać po konsultacji z przyrodnikami.
Technika koszenia
Na terenach wilgotnych trawę należy kosić ręcznie lub za pomocą odpowiedniego sprzętu. Ciężkie maszyny rolnicze o niskim bieżniku grzęzną na terenach podmokłych, tworzą głębokie koleiny, niszczą darń i uszkadzają roślinność. Prowadzi to ku niekorzystnym zmianom w strukturze trawy. Ugniatanie gleby i niszczenie roślinności na siedliskach wilgotnych można zmniejszyć poprzez następujące sposoby udoskonalenia podwozi maszyn rolniczych: podwójne koła, wieloosiowe maszyny mobilne, udoskonalone opony, regulacja ciśnienia w oponach, podwozia gąsienicowe. Tradycyjną metodę koszenia o niskiej intensywności za pomocą kosy można stosować na małych, trudniej dostępnych obszarach, gdzie ciężki sprzęt może nie tylko zaszkodzić siedliskom, ale także niszczyć różnorodność biologiczną.
Gospodarka biomasą traw
W zależności od terminu i terenu, na którym prowadzone jest rolnictwo, skoszoną trawę można przerobić na siano lub sianokiszonkę. Zaleca się pozostawienie skoszonej biomasy do wyschnięcia na zewnątrz przez co najmniej jeden dzień, aby umożliwić ucieczkę różnym bezkręgowcom i innym małym zwierzętom zamieszkującym trawę. To także daje roślinom szansę na rozproszenie nasion. Skoszonej trawy nie należy pozostawiać przez ponad 2 tygodnie, ponieważ rośliny poniżej skoszonej trawy zaczynają obumierać.
Jeśli trawa nie będzie wykorzystywana jako pasza dla zwierząt, zdecydowanie zaleca się usunięcie jej z terenu. Nie zaleca się ściółkowania, gdyż metoda ta na dłuższą metę pogarsza stan siedliska, dlatego ściółkowanie należy stosować jedynie w wyjątkowych przypadkach.
Łączenie koszenia i wypasania
Na wielu siedliskach wypas łączony jest z koszeniem. Wypas odbywa się zwykle po żniwach, zazwyczaj jesienią lub przy dobrej pogodzie i zimą. Wypasane zwierzęta zapobiegają zarastaniu łąk krzewami lub drzewami, utrzymują otwarte siedlisko, a także użyźniają glebę odchodami i kształtują mozaikę łąki. Jednak wypasanie i koszenie mają różny wpływ na roślinność, ponieważ koszenie jest nieselektywne (wszystko jest koszone), a wypasanie jest selektywne (zwierzęta wybierają to, co im smakuje). Dlatego w dłuższej perspektywie niektóre gatunki roślin zanikają. Koszenie w odpowiednim czasie umożliwia roślinom rozproszenie nasion i zapobiega wzrostowi na dużych obszarach gatunków, które mają tendencję do przyćmiewania innych roślin.
Ogólne przydatne informacje na temat koszenia można znaleźć w artykule „Koszenie korzystne dla przyrody”. Znajdziesz tu informacje na temat tradycyjnego koszenia łąk, terminów, metod, mechanizmów koszenia itp. (W języku litewskim)
SUBKULTURA
Paludikultura (rolnictwo bagienne) lub rolnictwo na obszarach o wysokim poziomie wód gruntowych to system rolniczy zaprojektowany w celu rentowanej uprawy roślin na terenach podmokłych w warunkach wspierających przewagę konkurencyjną tych roślin. Jest to skuteczne wykorzystanie podmokłych i zalanych torfowisk, które chroni glebę torfową, a tym samym zmniejsza emisję i osadzanie się CO2 .
Kilka przykładów wykorzystania roślin odpowiednich na tereny podmokłe.
Biomasę z późnego koszenia można wykorzystać do produkcji pelletu opałowego lub ściółki.
Łodygi usuniętej trzciny można wykorzystać do budowy tradycyjnych dachów krytych strzechą.
Istnieje możliwość produkcji brykietu z trawy.
Z usuniętych krzaków można produkować biopaliwo.
Biomasę nienadającą się do pasz można wykorzystać jako paliwo w specjalnie przystosowanych kotłowniach.
WSPARCIE ZE SKARBU PAŃSTWA ZA ZRÓWNOWAŻONE ROLNICTWO NA MOKRADŁACH
Bagna i mokradła są domem dla wielu roślin i zwierząt, dla których te siedliska są niezbędne. Co więcej, bagna i mokradła pełnią szczególnie ważne funkcje ekosystemowe, takie jak filtracja wody, ochrona przeciwpowodziowa, utrzymanie poziomu wody czy magazynowanie dwutlenku węgla. Duża część mokradeł została w ciągu ostatniego stulecia osuszona, wiele gatunków ptaków, płazów, owadów i roślin jest na skraju wyginięcia, a siedliska nie pełnią już tak potrzebnych nam funkcji ekosystemów.
Jeżeli gospodarstwo rolnika mieści się w obszarach ekstensywnej gospodarki mokradłami, może on ubiegać się o wsparcie na gospodarowanie mokradłami ważnymi pod względem środowiskowym.
Klikając przycisk, znajdziesz więcej informacji na temat ogólnych i szczegółowych wymagań stosowanych w zarządzaniu naturalnymi łąkami, mokradłami i siedliskami gatunków o znaczeniu WE. (W języku litewskim)
Rolnicy mogą także ubiegać się o świadczenia w ramach systemu ekologicznego Ekstensywna Gospodarka Mokradłami (EGM) w odniesieniu do obszarów, na których zarządzane są mokradła ważne pod względem środowiskowym. Szczegółowe informacje znajdziesz w opisie. (W języku litewskim)
Jeżeli rolnik ma na swojej ziemi osuszone bagna (torfowiska), może on skorzystać ze wsparcia na przywrócenie reżimu hydrologicznego. Więcej na ten temat znajdziesz w skróconym opisie tego środka. (W języku litewskim)
Tutaj znajdziesz szczegółowe informacje na temat opłat za ochronę wodniczki. (W języku litewskim)
ROLNICTWO NA TERENACH NALEŻĄCYCH DO SIECI NATURA 2000 – ROLNICTWO NA RZECZ PRZYRODY
Natura 2000 to ajwiększa inicjatywa, której ambitnym celem jest ochrona dziedzictwa przyrody Europy. Natura 2000 to sieć terenów objętych szczególną ochroną Unii Europejskiej (UE), która jednoczy wszystkie 27 krajów Unii Europejskiej, w celu zachowania najcenniejszych europejskich siedlisk przyrodniczych, gatunków roślin i zwierząt oraz ich siedlisk dla przyszłych pokoleń, niezależnie od dzisiejszych granic państwowych. Sieć powstała w 1992 roku w oparciu o Dyrektywy Ptasią i Siedliskową UE – kluczowe porozumienia dotyczące europejskiej polityki ochrony przyrody obowiązujące wszystkie kraje członkowskie.
Rolnictwo jest korzystne dla różnorodności biologicznej i dla rolnika, jeśli jest właściwie prowadzone. Różne rolnicze stosowane na przestrzeni wieków ukształtowały w krajobrazie sieć różnych siedlisk, co z kolei stworzyło warunki dla rozwoju wielu gatunków zwierząt i roślin.
Państwa członkowskie Unii Europejskiej (UE) przyjęły dwa główne akty prawne UE: Dyrektywy Ptasią i Siedliskową, których celem jest ochrona najcenniejszych gatunków i siedlisk Europy w całym ich naturalnym zasięgu w UE. Najważniejszym elementem tych dyrektyw dotyczących przyrody jest utworzenie ogólnounijnej sieci terenów Natura 2000, którymi należy zarządzać i chronić je, aby zapewnić zachowanie siedlisk i gatunków mających znaczenie dla Wspólnoty. Jednakże tereny Natura 2000 nie są obszarami objętymi ścisłą ochroną, na których systematycznie zabrania się jakiejkolwiek działalności. Przyjmuje się w stosunku do nich inne podejście: w pełni uznaje się, że człowiek jest integralną częścią przyrody i jest z nią zgrany.
W przypadku niektórych siedlisk rolnictwo o niskiej intensywności jest konieczne do utrzymania i ochrony kluczowych siedlisk i gatunków związanych z praktykami rolniczymi na terenach Natura 2000.